De Zapatistas zijn een beweging van voornamelijk oorspronkelijke bewoners van Mexico en hun gemeenschappen. Op 1 januari 1994 kwamen zij in opstand tegen de enorme armoede en uitbuiting, corruptie en het racisme in de staat Chiapas, de verkiezingsfraude waarmee de toenmalige president van het land aan de macht was gekomen én het neoliberale beleid van de kort daarvoor nog progressieve Institutioneel-Revolutionaire Partij. De Zapatistas namen zes plaatsen en meer dan 10.000 hectare land van grootgrondbezitters in, en nodigden het Rode Kruis en mensenrechtenorganisaties uit om een kijkje te komen nemen in het gebied. Ze eisten “werk, land, huisvesting, voedsel, gezondheidszorg, onafhankelijkheid, vrijheid, democratie en rechtvaardigheid.” Ze riepen anderen op om met hen in opstand te komen:
‘Wij zijn het product van vijfhonderd jaar onderdrukking. Vandaag zeggen we basta, het is genoeg. Broeders en zusters, sluit je bij ons aan. Het is de enige manier om niet van de honger om te komen.’
‘Wij willen niet de macht overnemen. Ons doel is veel groter: wij willen een wereld waarin iedereen te eten heeft en een dak boven het hoofd. Wij willen een wereld waarin plaats is voor iedereen.’
De Mexicaanse regering stuurde 10.000 extra soldaten naar het gebied (bovenop de 2000 die er al waren), en probeerde buitenlandse journalisten en mensenrechtenactivisten buiten het gebied te houden. Bij de operaties van het leger, waaronder luchtaanvallen, kwamen 145 mensen om het leven en vielen honderden gewonden. De Zapatistas waren maar licht bewapend, en niet in staat zich te verdedigen tegen zoveel geweld. Ze trokken zich terug in de jungle. Door de druk van internationale NGO’s en massale protesten elders in Mexico, voelde de Mexicaanse regering zich toch gedwongen tot een wapenstilstand. In de twee daaro volgende jaren bleef het echter erg onrustig in het gebied.
In 1996 werd er een vredesakkoord getekend die de rechten van de inheemse bevolking in Chiapas verbeterde en hen autonomie toekende. De ontstane hoop bleek helaas ijdel. Het akkoord werd niet geratificeerd door het parlement. Tot op heden blijft het leger samen met paramilitairen grootschalig aanwezig. Als gevolg hiervan vond er op 22 december 1997 het Bloedbad van Acteal plaats. In vijf uur tijd werden 45 ongewapende kerkgangers, waarvan bekend was dat ze met de Zapatistas sympathiseerden, vermoord door een groep van 70 geüniformeerde paramilitairen. Hoewel dit het meest gruwelijke dieptepunt was, blijven soortgelijke situaties zich tot op heden voortdoen. Zo was er in 2014 een hinderlaag door paramilitairen in het gebied, waarbij 15 zapatistas zwaar gewond raakten en een geaffilieerde leraar het leven verloor. En zijn in 2018 nog 1764 inheemse inwoners uit Chavajebal in Chiapas verdreven door paramilitairen. De Zapatistas weigeren dan ook hun wapens neer te leggen, ook al hebben ze die al heel lang niet meer gebruikt. Ze hebben ze nodig voor hun zelfverdediging.
‘Hier heeft het volk het voor het zeggen – en gehoorzaamt de regering’
Toch is het de Zapatistas gelukt door vreedzaam te opereren tot op behoorlijke hoogte een vrije, democratische en rechtvaardige samenleving op te bouwen met de meer dan 360.000 mensen die er in het gebied wonen. De dorpen in het gebied worden bestuurd door dorpsraden die bestaan uit zo’n 300 families, waar iedereen boven de 12 kan meedoen aan de besluitvorming. Bij beslissingen wordt gestreefd naar consensus; als dat niet mogelijk is beslist de meerderheid. Elke gemeenschap heeft drie administratieve structuren: (1) het commisariaat, die de dagelijkse administratie verzorgt; (2) de raad voor landcontrole, die zich bezig houdt met bosbeheer en geschillen met naburige gemeenschappen; en (3) de ‘agencia’, die politietaken vervult.
Inhoudelijk zijn deze autonome gemeenschappen of MAREZ (Muncipios Autónomos Rebeldes Zapatistas) vooral bezig met onderwijs en gezondheidszorg. Daarnaast richten zij zich ook op landrechten, arbeid en handel, problemen rond brandstof-voorziening, het promoten van de kunsten (met name inheemse taal en tradities) en de rechtspraak. Vanwege de vernietigende invloed die verdovende middelen historisch gezien op inheemse gemeenschappen hebben gehad en het enorme probleem van de drugsmaffia, die regelmatig ook banden onderhoudt met (delen van) de Mexicaanse overheid, hebben ze besloten tot een streng anti-drugsbeleid.
De dorspraden kiezen afgezanten voor ‘comités van goede regering’ en federeren zich zo in regio’s of ‘caracoles.’ Ook is er een centrale raad die bestaat uit afgevaardigden uit de verschillende Zapatische gebieden. De afgevaardigden worden gekozen door alle inwoners van dat gebied, en ook na verkiezing moeten de afgevaardigden gehoorzamen aan hun achterban. De centrale raad houdt toezicht op de plaatselijke comités en regelt de defensie, terwijl de leden van deze raad en de strijdkrachten weer geen regeringspositie van autoriteit mogen innemen in de autonome gemeenschappen. Als geheel valt het politieke systeem van de Zapatistas te betitelen als een ‘confederatie van participatieve democratieën’.
Het Zapatista-systeem blijkt aantrekkelijk voor mensen in de omgeving. Door het werk dat de zapatistas hebben verzet en de langzame realisatie van de mensen om hen heen dat hun methode beter is dan wat zowel politiek als economisch gebruikelijk is, groeit hun beweging gestaag. Daardoor waren ze in augustus 2019 een in staat hun onafhankelijke gebied flink uit te breiden: waren er eerst vijf ‘caracoles’, nu zijn dat er twaalf!
Onderwijs, gezondheidszorg en vrouwenrechten
De Zapatistas krijgen dan ook veel goeds voor elkaar. In het gebied met voorheen de laagste alfabetiseringsgraad in Mexico zijn honderden gratis scholen met duizenden leraren opgericht, waar volgens het principe van ‘democratisch onderwijs’ leerlingen en studenten gezamenlijk beslissen over het curriculum en niet met cijfers worden beoordeeld. Ook zijn er twee nieuwe ziekenhuizen en 18 gezondheidsklinieken gebouwd die voor iedereen toegankelijk zijn, waar mensen gratis zorg krijgen. De kwaliteit is hoog en de Wereldgezondheidsorganisaties heeft de Zapatistas becomplimenteerd op de kwaliteit van de primaire zorg en het terugbrengen van de kindersterfte. De Zapatista-gezondheidszorg werkt bovendien ook samen met omringende ziekenhuizen en staat open voor patiënten uit andere gebieden die de medische faciliteiten nodig hebben en die alleen verkrijgbaar is bij de Zapatistas. Daarnaast zijn radio-stations opgezet. En minstens zo belangrijk: de rechten van vrouwen zijn er enorm op vooruit gegaan. Zo wordt er bijvoorbeeld gestreefd naar een gelijk aantal vrouwen en mannen in de regeringsorganen van de Zapatistas. En met een verbod op alcohol is één van de belangrijkste oorzaken van huiselijk geweld in het gebied weggenomen. In de woorden van Lucia, inwoonster van een Zapatista-gebied wiens opa nog werd geboren als slaaf op een koffieplantage:
“We hebben een stem gekregen. In andere dorpen in Chiapas worden meisjes nog steeds door hun vaders verkocht.”
(Nou houden we bij de Vrije Markt ook wel van een biertje, en verkopen we ook wijn. We hopen dan ook dat als je met je vriend(inn)en wat drinkt en verder niemand tot last bent, dat dat geen probleem is in Zapatista-gebied. Tegelijkertijd snappen we de houding van de Zapatistas wel. Alcohol kan veel sociale problemen veroorzaaken, en werd / wordt vaak gebruikt door onderdrukkers en uitbuiters om mensen afhankelijk van hen te houden. Zo is het als wapen gebruikt tegen inheemse gemeenschappen door westerse kolonisten, en in het westen ook bijvoorbeeld door fabriekseigenaren tegen arbeiders. Die kregen dan bijvoorbeeld hun loon uitbetaald in de kroeg – van dezelfde fabriekseigenaar. En, kapot en vervreemd van het werk in de fabriek, zochten ze verdoving in grote hoeveelheden alcohol. Zo bleef er weinig over van het loon, en terwijl de eigenaar nog meer winst maakte werd de arbeider nog armer. En als dan bijvoorbeeld een vrouw klaagde bij haar man dat hun kind honger had, kreeg ze klappen van de dronkelap. Terwijl de fabriekseigenaar de lachende derde was. Vandaar dat, ook in Nederland, de houding van vooroorlogse socialisten en anarchisten vaak erg anti-alcohol was. Zo zijn er de beroemde woorden van het socialistisch tweede-kamerlid en later anarchist Domela Nieuwenhuis: “denkende arbeiders drinken niet, drinkende arbeiders denken niet.”)
Economische vrijheid & waardigheid
Ten slotte stellen de ‘comités voor goede regering’ tegen een lage rente ook fondsen ter beschikking aan bestaande bedrijven of mensen die er één willen beginnen. De economie zelf bestaat vooral uit vrije bedrijven: democratische werkerscoöperatieven, familieboerderijen en gemeenschappelijke winkels. Het land is in gezamenlijk bezit in de vorm van ‘commons’ of ‘gemene gronden’, zoals (onder andere politieke verhoudingen) ook in Nederland lange tijd gebruikelijk was. Het gaat hier vooral om zelfvoorzienende productie van voedsel en kleding. Daarnaast wordt er op traditionele en natuurvriendelijke wijze koffie geproduceerd, deels voor de export.
Het is natuurlijk niet zo dat de Zapatistas nu zo’n welvaart hebben als in Nederland. Maar als gevolg van dit economische en politieke systeem is er wel enorme vooruitgang geboekt. Dit valt te zien is in de veel lagere gewelds- en ondervoedingscijfers van de Zapatista-gebieden in vergelijking met andere soortgelijke gebieden. En zoals een inwoner van het gebied het zelf zegt:
“We zijn nog steeds arm. Maar we hebben onze waardigheid herwonnen, de grootste rijkdom die een mens kan bezitten.”
De Zapatista-Koffiecoöperatieven
Zoals gezegd produceren de Zapatistas koffie voor de export. Dit doen zij via verschillende koffiecoöperatieven. Hoewel zij vanwege kosten-overwegingen niet allemaal een Bio-keurmerk hebben, staat mileuvriendelijke landbouw voor hen centraal. Ze gebruiken geen pesticiden en kunstmest. Vanuit hun inheemse achtergrond hebben ze een traditioneel overgeleverd goed begrip van milieu en natuur. Met hun duurzame methoden onderscheiden ze zich bewust van andere boeren.
Dit respect voor de natuur staat niet los van het wederzijdse respect waarmee op vrije, democratische manier wordt samengewerkt. Binnen de coöperatieven worden beslissingen zo veel mogelijk genomen via een algemene vergadering van iedereen die er werkt. Voor overige beslissingen en administratieve taken worden enkele leden van het coöperatief voor twee jaar verkozen tot voorzitter, penningmeester of secretaris. Dit gaat volgens het onder inheemse gemeenschappen in Centraal Amerika gebruikelijk geworden ‘cargo’-systeem, waarbij alle leden van een gemeenschap gedurende een bepaalde periode een publieke taak zonder betaling op zich nemen. Gedurende die twee jaar nemen andere leden van het coöperatief de zorg voor hun velden op zich. Vervolgens worden deze bestuursfuncties weer gerouleerd. Daardoor zijn zoveel mogelijk mensen uit het coöperatief ook persoonlijk bekend met de administratieve taken, de export en de vergaderingen op het hogere federale niveau van de ‘caracoles’. Ten slotte wordt zo ook corruptie en vriendjespolitiek tegengegaan.
Door de opbrengst van de verkoop van koffie te verdelen onder de boer(inn)en, de coöperatie en de zapatista-beweging als geheel, profiteert iedereen er van. Zo wordt het voor de coöperaties mogelijk om gezamenlijk aankopen te doen en bouwwerkzaamheden te starten. Denk bijvoorbeeld aan pakhuizen waar de koffie wordt verzameld, gewogen en gecontroleerd. De ‘caracoles’ ontvangen van de koffiecoöperatieven subsidie voor hun werkzaamheden, zodat de gehele gemeenschap er van profiteert via bijvoorbeeld onderwijs en gezondheidszorg. Dit heeft voor een economische en sociale opleving in de regio gezorgd. Door hun succes stonden de koffiecoöperatieven ook model voor de oprichting van andere coöperaties, bijvoorbeeld in de ambachtelijke sector.
Yachil Xojobal Chulchán & Yochin Tajal Kinal
Twee van de eerste Zapatista-koöperatieven staan in de inheemse Tzotzil-taal bekend als Yachil Xojobal Chulchán (‘Nieuw Licht aan de Hemel’) en Yochin Tajal Kinal (‘Wij komen om de Aarde te bewerken’). Yochin Tajal Kinal is in 2000 opgericht en bestaat uit 350 boer(inn)en en medewerkers in de buurt van het dorp Altamirano. Yachil Xojobal Chulchán bestaat sinds 2001 en ligt in de buurt van Oventik. Dat is de officieuze hoofdstad van de Zapatistas waar ook een coöperatieve laarzenfabriek ligt. Hier begon in de jaren ’90 de Zapatista-opstand. Er zijn 700 boer(inn)en in georganiseerd. Naast gecertificeerde bio-koffie voor de export, wordt er ook geproduceerd voor de lokale markt. Er is een opslagruimte voor het verwerken en bewaren van de koffie, en een klein kantoor in Oventik en het nabijgelegen San Cristobal de las Casas.
Nog meer weten? Zie de bronnen hieronder, en ga zelf op onderzoek uit!
Bronnen:
https://www.cafe-libertad.de/zapatismus
https://nl.wikipedia.org/wiki/Zapatistisch_Nationaal_Bevrijdingsleger
https://nl.wikipedia.org/wiki/Akkoorden_van_San_Andr%C3%A9s
https://nl.wikipedia.org/wiki/Bloedbad_van_Acteal
https://en.wikipedia.org/wiki/Rebel_Zapatista_Autonomous_Municipalities
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/zapatistas-strijden-al-20-jaar-nu-zonder-wapens-voor-een-betere-wereld~bd2cdda7/
https://www.cafe-libertad.de/eskalation-im-suedmexikanischen-chipas
https://nl.wikipedia.org/wiki/Commons
https://nl.wikipedia.org/wiki/Gemene_gronden
https://www.cafe-libertad.de/zapatistischer-kaffeeanbau
https://www.cafe-libertad.de/die-zapatistischen-kooperativen-yachil-und-yochin
https://schoolsforchiapas.org/zapatista-teacher-dead/
http://enlacezapatista.ezln.org.mx/2019/08/17/comunicado-del-ccri-cg-del-ezln-y-rompimos-el-cerco-subcomandante-insurgente-moises/